وقف چیست؟ وقف به عنوان یک مفهوم حقوقی، در حقوق مدنی و حقوق ایران تعریف شده است. وقف به معنای اختصاص یک مال به صورت دائمی به یک هدف خیریه یا عبادی است. در وقف، مالکیت مال از دست مالک اصلی کنار گذاشته می شود و مال به صورت دائمی به اجرای هدف مشخص وقف می شود. به این ترتیب، مال به عنوان وقف تصرفی قابل انتقال نیست و باید برای هدف مشخص شده در وقف استفاده شود.
مهمترین قانون مرتبط با وقف در قانون مدنی ایران، “قانون وقف” مصوب سال ۱۳۳۴ (قبل از انقلاب اسلامی) است. این قانون تشریفات و مقررات مربوط به تأسیس و مدیریت وقف ها را تعیین می کند.
تعریف اصولی وقف در حقوق در این قانون به شکل زیر است:
وقف عبارت است از واگذاری مالی به صورت دائمی به هدف خیریه، آموزشی، علمی، فرهنگی، ورزشی، عبادی و غیره به طوری که مالکیت مال از اعتبار ساقط شده و مال به صورت دائمی و به نفع هدف مشخص شده استفاده می شود.
به طور کلی، ایجاد وقف به این معناست که فردی ملکی را به صورت دائمی و انتقالی به یک هدف خیریه یا عبادی اختصاص می دهد و از آن مالکیت خود را سلب می کند تا مال به عنوان مال وقف برای تحقق اهداف مشخص شده در وقف استفاده شود. این امر بر اساس مقررات و شرایط خاصی انجام می شود و نظارت و اجرای آن نیز توسط مراجع و ادارات مختص به منظور حفظ منفعت عمومی انجام می پذیرد.
معنی وقف در قرآن
معنای وقف در آیات قرآن (وَقْف) به معنای متعددی به کار رفته است و در اکثر موارد به معنای تمامی یا بخشی از چیزی را به خدا تعلق دادن و به اهداف مذهبی یا خیریه اختصاص دادن، اشاره می کند. در زیر به برخی از مفاهیم و معانی وقف در اسلام اشاره می کنیم:
- وقف برای عبادت
در بعضی آیات قرآن، وقف به معنای اختصاص زندگی و تمامی اعمال به عبادت و خدمت خدا توصیف می شود. این معنی در آیه ۵۱ سوره زمر به وضوح آمده است: “وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ” (سوره زمر، آیه ۵۱)
- وقف برای خیریه و مؤسسات دینی
وقف در قرآن به معنای اختصاص دادن دارایی ها و منابع به مؤسسات خیریه، مساجد، مدارس دینی، و سایر اهداف مشابه است. آیه ۲۷ سوره البقره به وقف اختصاص دادن دارایی ها به مساجد اشاره دارد: “الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ” (سوره البقره، آیه ۲۷).
- وقف در موارد فوری و اضطراری
در بعضی مواقع، وقف به معنای تمامی مال و امکانات را به خدا تعلق دادن در مواجهه با مشکلات یا خطرات فوری است. به عنوان مثال، آیه ۳۵ سوره آل عمران به تمامی حیات و اموال را به خدا واگذار کردن در موقعیت های بحرانی اشاره دارد: “وَلَا تَيْئَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْئَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ” (سوره آل عمران، آیه ۱۷۶).
این مفاهیم مختلف وقف در قرآن نشان می دهند که وقف علاوه بر اختصاص دادن دارایی ها به اهداف خیریه و دینی، به معنای عبادت و اخلاص در اعمال نیز تأکید دارد.
انواع وقف
در بالا انواع وقف در قرآن را نام بردیم اما به صورت کلی مدل های مختلف وقف به شکل زیر شناخته می شوند:
وقف عام
وقف عام به وقفی اشاره دارد که به منظور خدمت به جامعه و عموم مردم و بدون محدودیت مشخصی اختصاص داده می شود. در وقف عام، مالک یک دارایی مالی یا منبع دیگر به صورت دائمی و به نفع کل جامعه اقدام می کند و این منابع برای استفاده عمومی و خدمت به اجتماع در اختیار قرار می گیرند.
برخی از نمونه های وقف عام شامل موارد زیر می شوند:
- وقف مساجد
- وقف مدارس و مؤسسات آموزشی
- وقف بیمارستان ها و مراکز درمانی
- وقف عامی برای فقرا و نیازمندان
- وقف مراکز فرهنگی و هنری
- وقف علمی و پژوهشی
وقف عام به عنوان یک شکل از وقف ها، به منظور تحقق اهداف عمومی و بهبود شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه ایجاد می شود. این اقدامات خیریه و انسان محور می توانند تأثیر بزرگی در بهبود کیفیت زندگی جامعه داشته باشند و به مردم در امور مختلف زندگی کمک کنند.
وقف خاص
وقف خاص به وقفی اشاره دارد که مختص یک هدف یا یک مورد خاص است و مالی به صورت دائمی به این هدف اختصاص دارد. به عبارت دیگر، در وقف خاص، مالک مال یا دارایی های خاصی را به صورت دائمی و مشخص به یک هدف خاص و اختصاصی اختصاص می دهد و از آن به عنوان مال خود خودداری می کند.
وقف خاص می تواند مرتبط با موارد مختلفی باشد، از جمله:
- وقف برای تأمین هزینه های تحصیل دانشجویان
- وقف پزشکی و درمانی
- وقف علمی و تحقیقاتی
- وقف مؤسسات فرهنگی و هنری
- وقف اموال و دارایی های عقاری خاص
- وقف برای مساعدت به افراد نیازمند
وقف خاص در قوانین مختلف و با توجه به فرهنگ و نیازهای جامعه تنظیم و تعریف می شود و به عنوان یک راه معمول جهت حمایت از اهداف مشخص و اختصاصی در جامعه استفاده می شود.
شرایط وقف چگونه است؟
حال که با انواع وقف آشنا شدید این سؤال ایجاد خواهد شد که چگونه وقف کنیم؟ آیا تنها وقف بعد از مرگ امکان پذیر است؟ این سوالات در قوانین وقف آمده است و شرایط زیر برای آن تعریف شده است:
- مال وقف شده باید قابل دیدن و عینی باشد و ملک وقف کننده باشد. به عبارتی سند باید به نام فرد وقف کننده از قبل ثبت شده باشد.
- مال موقوفه باید دارای منفعت حلال باشد و منفعت آن متعلق حق غیر که مانع از تصرف است نباشد.
- اصل مال وقف شده نباید با استفاده تمام شود و قابلیت بقا باشد. بنابراین وقف مواد خوراکی و آشامیدنی صحیح نیست مثل وقف درخت و مواد خوراکی دیگر.
- مال موقوفه باید قابل تحویل و قابل قبض و اقباض باشد. بنابراین وقف حیوان فراری که امکان تحویل آن وجود ندارد صحیح نیست.
- مال موقوفه نباید برای منفعت حرام وقف شده باشد. مثلاً وقف مکانی برای فروش شراب و یا استفاده از فرقه های باطل.
کلام آخر
در این مطلب درباره وقف، دیدگاه قرآن درباره وقف و انواع و شرایط آن صحبت شد. وقف ازجمله بزرگترین مستحبات خداوند است و اگر در راه درست انجام شود، می تواند گره از کار بسیاری از افراد نیازمند باز کند. در صورت تمایل به کمک به نیازمندان می توانید از طریق موسسه خیریه نیک اقدام نمایید.
